Кога се зборува за „мултикултуралност“ во Македонија, ретко се споменува ромското прашање. Додека дебатите за националниот идентитет и етничките квоти доминираат во јавниот дискурс, Ромите остануваат невидливи – присутни во статистиките на сиромаштија и криминал, но отсутни во политичките решенија.
8 Април, Меѓународниот ден на Ромите, не е само симболичен датум. Тоа е денот кога државата треба да се соочи со својата недоследност: колку и да се фали со толерантност, нејзините институции систематски ги исклучуваат Ромите од граѓанскиот живот.
Невидливи во сопствената држава
Ромите не се малцинство – тие се граѓани. Сепак, државата ги третира како непосакувани станари, чии права се условени и одложувани. Во правниот систем, тие се претежно осуденици, а не застапници; во образованието – отпадоци, а не ученици; во економијата – невработени, а не потенцијал.
Правдата е селективна каде што Ромите сочинуваат 20% од затворската популација, но имаат само еден судија. Малолетниците често завршуваат во поправни установи за престапи кои кај другите се сметаат за „мали“. Без преведувачи и правна помош, нивните гласови се губат во судниците.
Вработувањето станува утопија. Во 2024 година, од 1.200 нови полицајци, ниту еден не бил Ром. Во државната администрација, нивната застапеност е под 1%. Приватниот сектор отворено дискриминира – презимето и адресата се доволни за да се одбие нечија апликација.
Образованието е систем на неуспех: Ромските деца се сегрегирани во „мешаните“ училишта, а наставните програми ги игнорираат нивната историја и јазик. Резултатот? Висок процент на напуштање на образование.
Ова не е случајност – тоа е институционален расизам.
Двосмислениот мултикултурализам
Државата го промовира мултикултурализмот преку фолклорни фестивали, но ги занемарува ромските населби како Топаана или Баирот, каде што луѓето живеат без основна инфраструктура. Ромските лидери се поканети како „статисти“ на владини настани, но нивните предлози ретко се слушани. Како што вели еден активист: „Ни даваат микрофон, но го исклучуваат кога зборуваме премногу гласно.“
Медиумите ги демонизираат Ромите, претставувајќи ги исклучиво како криминалци. Шегите и стереотипите („Сите Роми крадат“) ги нормализираат предрасудите. Дискриминацијата не е само на улиците – е вградена во системот:
Здравство: Ромските жени често се одбиваат при породување со образложение „не плаќате здравствено“.
Документи: Без матична адреса или со „неправилно“ презиме, издавањето на лична карта станува мака.
Инфраструктура: Асфалтот завршува на влезот во ромската населба; водата се носи со пластични црева.
Решенијата постојат – недостасува волја
Вистинската еднаквост не бара симболични гестови, туку структурни промени:
Потребна е вистинска застапеност, не токенизам каде што ќе има строго спроведување на уставната обврска за правична застапеност во институциите и ќе се воведат квоти за Ромите во полицијата, судството и јавната администрација.
Потребно е образование за сите, а не сегрегација кое ќе бара вклучување на ромската историја и култура во наставните програми, обука за наставници за справување со предрасудите и стипендии и менторски програми за ромските ученици. посебно во основното образование
Потребни се економски поттици и програми за поддршка на ромските претприемачи, кое подразбира и олеснување за кредити и субвенции.
Инфраструктура не треба да биде привилегија, туку право каде што во делот на водоснабдувањето и канализацијата ќе се стави крај на импровизацијата на „чамци “ од пластични цевки, асфалтирањето да биде не само до, туку и во ромските населби со обврска во новите грантови до општините биде обврзувачко да се инвестира во една улица во ромската населба. Потребна е изградба на поликлиниката во Шуто Оризари но и потреба од амбуланти во близина на секоја голема ромска населба.
Зошто ова е важно за сите нас?
Македонија не може да биде демократска ако дел од нејзините граѓани живеат во средновековни услови. Ромското прашање не е „нивен“ проблем – тоа е тест за нашата колективна човечност.
8 Април не треба да биде единствен ден кога се споменуваат Ромите. Тоа е денот кога треба да се запрашаме: Дали сакаме држава каде што некои граѓани се толерирани, или каде што сите се еднакви?
Времето на молчење заврши. Изборот е прост: или сите заедно ќе ја градиме еднаквата Македонија, или ќе останеме заробеници на поделбите.
„Ромите не бараат да ги сакаш за 8 Април – бараат да не ги мразиш останатите 364 дена. И ако можеш – да забележиш дека постојат.“
8 Април не е само датум – тоа не е ден на молчење – тоа е ден на гласна борба за заедничка иднина .
(Авторот е поранешен министер за труд и социјална политика)
(Редакцијата се оградува од ставовите на авторите изразени во колумните)
