Некогаш постоеше држава наречена Социјалистичка Федеративна Република Југославија. Во неа сите нејзини жители без разлика на нација, вера, боја на кожа ги уживаа истите права и сите работеа и се беше како што треба.
Звучи како бајка, нели? Веројатно затоа што ваквиот опис на СФРЈ би бил еквивалентен на бајка – особено ако се земе предвид дека со земјата прилично цврсто управувала само една партија што можела да постои (на почетокот Комунистичката партија на Југославија, потоа Сојузот на комунистите на истата земја).
За таа земја би можеле да се напишат многу бајки (на пример – дека сме извозна економска сила, дека можеме да ја нахраниме цела Европа, дека сме воена суперсила – четврта во Европа и осма во светот, дека – наводно – според „Форбс“, ние бевме една од најразвиените европски земји – што самите уредници го негираа).
Економскиот развој на Југославија беше незапирлив
Оваа изјава е всушност точна до одреден степен. Но – затоа што Југославија – по разорната Втора светска војна – се обновуваше и се издигнуваше од урнатините во (повеќе или помалку) прифатлива земја за живот.
Во тој период, всушност, сите земји се префрлаа од воена во мирновременска економија, а технолошкиот напредок кој всушност требаше да се одложи (бидејќи – многу работи беа обмислени пред големиот глобален конфликт) побрзо ја врати економијата во повеќето европски земји од вообичаено.
Значи – економскиот раст на Југославија по Втората светска војна немаше многу врска со КПЈ и Јосип Броз Тито, туку со примената на технологијата, развојните проекти – особено од инфраструктурен карактер и забрзаните инвестиции во земјоделството – затоа што народот мораше да чувствува подобрувањето – ако ништо друго – и тоа преку храната.
Што се однесува до земјите од Западна Европа – во тоа време тие растеа со историски високи стапки, а земјите во развој (како нашата) во тоа време воведуваа револуционерни технологии. Замислете само електрификација на целата земја?
Во СФРЈ луѓето не живееле од долгови
Во популарни термини – можете да ја „закачите мачката за опашка“ во оваа бајка. Впрочем, во времето на најголемиот развој на СФРЈ (а велат дека бил од 1961 до 1980 година) – долгот растел со стапка од 17,6% годишно.
Од 1961 до 1981 година надворешниот долг на СФРЈ пораснал од само неколку стотици милиони долари на 16 милијарди долари. Доколку овој тренд на задолжување продолжи и Југославија не пропаднеше, денес тој долг би изнесувал околу шест трилиони долари.
Југославија всушност – банкротираше во 1982 година. Се разбира, таа информација не можевте да ја слушнете во строго контролираниот дневник на која било од шесте државни телевизии дистрибуирани во главните градови на републиките, ниту да ја прочитате во дневните весници како Политика, Борба, Ослобоѓења, Јутарњи лист, Дела…
Тогаш државниот врв им призна на странските кредитори дека не може да ги врати долговите. Долговите беа препрограмирани во 1983 и 1984 година (мораше да се одржат Зимските олимписки игри во Сараево и сите да бидат среќни и задоволни), но земјата тонеше се подлабоко и подлабоко во кризата: Југославија веќе немаше пари да купи (пред се) извори на енергија како што беше – нафта. Во тоа време државата пред се должела на Светска банка, ММФ и одредени земји, а за долговите кои се уште ги враќаме во име на СФРЈ можете да прочитате во посебен текст.
Во СФРЈ немаше недостиг
Кога тие што се сеќаваат на Југославија уште малку „ќе го стават прстот на чело“ – ќе се сетат дека во поранешната земја имало недостиг. Тие се токму поврзани со периодот пред и веднаш по смртта на Јосип Броз Тито и времето кога државата им призна на странските инвеститори дека не може да ги сервисира долговите.
Ајде да зборуваме за првата голема нафтена криза која ја погоди и СФРЈ за време на Првата Заливска војна меѓу Ирак и Иран. Тогашното раководство на земјата го воведе решението „пар-непар“: ако регистрацијата на вашиот автомобил заврши со 1, 3, 5, 7 и 9, тогаш можете да го возите вашиот автомобил во понеделник, среда и петок. Ако завршуваше со 2, 4, 6, 8 и 0 – можете да возите во вторник, четврток и сабота. Неделата беше „отворена за сите“.
Па, во 1982 година, кога ѓаволот се пошегува и ние признавме дека нема повеќе пари – недостигот од гориво моравме да го решиме на друг начин – со воведување ваучери. За автомобили, можете да купите – 40 литри гориво месечно. Истовремено – не смее да се заборави дека возилата трошеле повеќе гориво од денес. Значително повеќе.
Најмногу литри гориво имаа сопствениците на моторни возила со капацитет од над 7 тони и автобуси, кои вршеа јавен превоз во патниот сообраќај.
Исто така поголема количина ваучери имаа „работници на терен“, лекари, ветеринари, инспектори со сопствени возила, инвалиди, како и верски заедници и свештеници кои користеа возила за верски обреди. Истото беше случај и со сопствениците на трактори, регистрирани чамци и такси возила. Цели две години можеше да се купи гориво – само со ваучери.
Дали сакате да ве потсетиме за недостигот на кафе? Масла? Шеќер? Брашно? И тоа токму во времето на таа голема и баснословна – СФРЈ?
Сите работеа во Југославија
И оваа бајка „не пие вода“, но поради постојаното повторување на југоносталгичарите – и таа остана општоприфатена „вистина“. Всушност, работата е значително поинаква:
Во средината на шеесетите години на минатиот век се отворија границите на СФРЈ, а според некои податоци што ги наведува хрватскиот портал Либерал во опсежна студија, речиси милион луѓе оставиле „стомак за леб“. Југословените се распрснаа низ западните земји – Австрија, Германија, Франција, САД и Австралија станаа рај за образовани специјалисти (потписникот на овие редови имаше неколку од нив во семејството, но, за жал, никој не се сети да остави нешто зад себе). , но и за оние кои отишле да вршат обична физичка работа, за да ги прехранат своите семејства.
Некогаш се знаеше дури и дека кројачите одеа во Франција, обичните работници во Австрија, инженерите во Германија и во САД и Австралија – оние кои навистина не се согласуваа со постоечкиот систем, а завршија и некои училишта.
И покрај првиот поголем одлив на мозоци (и едноставна работна сила) – невработеноста во СФРЈ беше (официјално) меѓу 9 и 13%, а по смртта на Јосип Броз Тито, непосредно пред распадот на државата, стапката на невработеност беше помеѓу 15. и 16%. Секако – медиумите не смееја да пишуваат поразителни податоци.
Во Србија, по 1984 година, невработеноста порасна на нешто повеќе од 16 отсто, додека во Босна и Херцеговина секој петти работоспособен маж немаше работа. Словенија (помалку од 5 проценти) и Хрватска (нешто под 8 проценти) поминаа значително подобро во тоа „споделување на колачот“ на невработените.
Овие податоци беа претставени во нејзиниот научен труд „Политичката економија на Југославија од 1945 до 1990 година“ од Сузан Вудворд, редовен професор на Катедрата за политички науки на Универзитетот во Њујорк.
До средината на 1980-тите, наведува авторот, бројот на официјално невработени се искачи на повеќе од еден милион, додека околу 400.000 луѓе не беа регистрирани во Заводот за вработување.
Работничките права беа неприкосновени
Приказната за тоа како немало штрајкови во Југославија првенствено се заснова на тоа што во тоа време немало социјални мрежи на кои „веднаш и сега“ би знаеле дека некој некаде штрајкува затоа што не му се исполнети основните права – како на пример – право на плата. Вака – бевте осудени на официјални весници.
Верувале или не – иако податоците се многу скудни – примери на големи штрајкови може да се најдат и во СФРЈ (иако останува нејасно – како работниците штрајкувале против самоуправниот социјализам во кој носеле одлуки?).
Токму во времето кога авторот на овие редови дојде во светот – медиумите ја снимија првата серија текстови поврзани со работничките штрајкови во СФРЈ – штрајкови во бродоградилиштето Уљаник во 1967 година.
