По повод 90 години од раѓањето на Петре М. Андреевски (1934-2006), весникот ВЕЧЕР го објавува првиот фељтон за неговото творештво. Андреевски се вбројува меѓу најдаровитите и најпопуларните македонски поети и раскажувачи на XX век, а се има пројавено и како драмски автор и есеист. Покрај најпопуларните – поетската книга „Дениција“ (1968) и романот „Пиреј“ (1980), меѓу позначајните негови дела се вбројуваат и поетските: „Вечна куќа“ (1987) и „Лакримариј“ (1999), збирката раскази „Сите лица на смртта“ (1994) и романите „Скакулци“ (1983), „Небеска Тимјановна“ (1988), „Последните селани“ (1997) и „Тунел“ (2003). Автор е и на култната книга за деца „Касни – порасни“
На човековиот дух му е својствена идејата за потребата од периодично или годишно обновување на Светот, кој континуирано се троши и сквернави, поради неминовната ерозија на човечките суштества подложни на стареење, болест и грев. „Идеалното време за обновување на Светот е токму Новата година која го означува почетокот на еден нов временски период. Светот умира последниот ден во годината за да оживее чист и моќен на Новата година која се доживува како реприза на почетокот на времето“, како што истакна Јелена Цветановска во книгата „Игри со смртта“, во 1999 година. Такво „обновување на Светот“ се и ритуалните новогодишни поворки т.е. бабарскиот ритуал и Слоештица, Димирхисарско – родното село на Петре М. Андреевски.
Една од најубавите поеми во современата македонска книжевност –„Смртта на бабарот“ од Андреевски, поместена во неговата збирка „Дални наковални“ (1971) може да се чита како транспонирање на бабарскиот ритуал од неговото родно Слоештица во поетски текст. Но може ли да се чита и како транспонирана драма на маскираните поворки?
Блискоста на поемата „Смртта на бабарот“ со моделот на античката драма ја истакнува и Атанас Вангелов, уште во 1984 година. Според него во раскажаната верзија, каде што бабарот е тројна личност, функциите на античката драма се распределени на следниов начин: „бабарот ќе биде актерот на сцената, а нараторот ја презема улогата на хорот. Актерот игра на сцената додека хорот ја излага драмата од почетокот до крај. Во речта на бабарот е присутно едно време, времето на неговото дејствување и учество, и тоа е сегашно време. Во речта на нараторот има повеќевременост. Речта на бабарот е лирска. Речта на нараторот е епска. Тие два различни говорни модели уште повеќе го потцртуваат дијалогот, драмскиот карактер“, нагласува Вангелов. Но може да се оди и чекор понатаму – драмскиот модел се открива и ако во спротивставениот говор на горноселските бабари на говорот на долниот бабар, се препознае еден драмски дијалог меѓу двајца актери. Во тој случај говорот на нараторот (гласот на поетот) се доведува во релација со дидаскалиите во едно драмско дело.
Цветановска, во „Игри со смртта“, бабарскиот ритуал се обидува да го прикаже како драма во осум слики. Но дали „Смртта на бабарот“ може да се чита како една драма во осум слики т.е. дали сите осум слики во драмата на бабарскиот ритуал се застапени во стиховите на Андреевски? Или таа претставува транспонирана драма во шест слики, поради видоизменетата петта слика – принесување на човечка жртва и изоставената осма слика – смрт и воскреснување? Па така бројот на „драмски слики“е во тесна врска и со самата организација на стиховите во поемата – шест пеења т.е. шест песни.
ПРВА СЛИКА – ДИВА СВАДБА: Во бабарскиот ритуал се препознава митот за венчавањето на Небото и Земјата, а дивата свадба на маскираните поворки го чува споменот на светиот брак. Нивното спојување во бабарскиот ритуал е симболично и крајно еротско, а чинот на венчавањето е дури и пародичен. Но колку и да е искривена митската слика за соединувањето на Небото и Земјата или за митскиот брак на Небото и Земјата, таа сè уште е жива. Нејзиното присуството Андреевски го остварува преку синтагмите: „небески темници“ (втора песна) и „падната снегулка“ (шеста песна). Во последната песна небото на бабарот се слева со снегот, како синоним за земјата.
ВТОРА СЛИКА – МРТВО СЕМЕ НА ЖИВОТОТ: За оваа слика е врзано верувањето дека како што житното семе, умирајќи фрлено во земјата, раѓа ново жито, така и човекот може да се надева дека по смртта ќе започне нов, вечен живот. Обредното орање и сеење не е карактеристика на поворките од Божик до Богојавление. Но присуството на ралото во некои од нив укажува на можноста дека и тие некогаш на симболичен начин ја заорувале првата бразда и го засејувале првото семе. Така кај бабарската поворка од Демирхисарско, ралото се става на местото каде што умира долниот бабар. Познато е дека ралото се смета за симбол на оплодувањето и со чинот на неговото продирање во браздата тоа се поистоветува со фалусот. Орањето на земјата со плуг значи соединување на мажот и жената, на Небото и Земјата што укажува на поврзаноста на оваа слика со првата. А и дрвените стапови или сабји и секако ѕвоната, како неразделен дел од маскирањето на бабарите, по својот облик потсетуваат на фалусот. Ваквите реквизити, Андреевски ги застапува преку: ѕвонењето на ѕвонците околу појасите на бабарите (прва песна); суровата прачка (втора песна); студената и мачна секира на долниот бабар (четврта песна) и повторно суровата прачка (шеста песна). Со нивното присуството, тој го обезбедува и присуството на втората слика во својата поема.
ТРЕТА СЛИКА – ПРОГОНУВАЊЕ НА ЗЛОТО: Додека ги слушаш слоештичките бабари, како што вели Јелена Цветановска, не можеш да поверуваш дека заумниот крик што тие го испуштаат излегува од човек, а од ѕвонењето на ѕвонците и клопотарците, со кои се обвиткани нивните тела, ти поминуваат морници. Со стаповите удираат по земјата, но и по портите со таква сила што се добива впечаток дека нив ги движи некоја непозната, таинствена, натчовечка сила. Всушност, во ова препознаваме чин на прогонување на зли и нечисти сили, болести и гревови. Вревата на ѕвонците е присутна и во поемата на Петре М. Андреевски, но од посебно значење е играта на зборови која предизвикува звучен ефект во втората песна: „празна ти пајнца, сува ти лајца, / а мразулци ти растат под капајца…; Затоа од навала, затоа од завала / (ала бјала без објала)“. Во стиховите, Андреевски постигнува ритуално пеење или поточно баење за да се избркаат лошите духови: „јавни бодни на ветрови водни / па со бела страчка оди на вражачка / да ти каже каков ум да збираш, / со кој ангел и ѓавол да се разбираш.“
ЧЕТВРТА СЛИКА – МОЌТА НА ОГНОТ: Се верува дека огнот има моќ пред која злите и нечисти сили отстапуваат. Оттаму палењето на бабарските огнови на местото каде што сонцето најдолго грее, нема за цел само да ја засили сончевата светлина, туку и да го протера злото. Ова укажува на поврзаноста на третата и четвртата слика. Всушност, двата елемента на огнот – елементот на уништувањето и елементот на создавањето, имаат за цел да го обноват животот. Во рамките на балканската етнолошка мисла надвладува мислењето во кое на бабарскиот или коледарскиот оган се гледа како на огнот – земен помошник на Сонцето, кое, пак, ни ја дарува сета плодност. Ваквиот став е длабоко вкоренет во митовите за потеклото на огнот, а најпознат пример е митот за Прометеј. Главната причина за доведување на бабарскиот оган, а со тоа и на целиот ритуал, во врска со сонцето е неговото изведување токму во времето на зимската солстиција. Овој ритуал е прикажан во четвртата песна на „Смртта на бабарот“ на Петре М. Андреевски.
ПЕТТА СЛИКА – ЖРТВА: Некогаш принесувањето на човечка жртва било обележје и на бабарскиот ритуал. Средбата на две бабарски дружини од различни места редовно завршувала со дефинитивна, неотповиклива смрт на еден од бабарите. Но оваа смрт не продолжувала во воскресението, како што било случај со долниот бабар кој ритуално умирал и оживувал во текот на бабарскиот обред или со митскиот Дионис кој секоја година умирал и повторно се раѓал. Во врска со оваа ситуација кај Андреевски постои изместување. Имено, како што вели Вангелов, неговиот бабар е еден Дионис без шанси, зашто тој умира неотповикливо без да воскресне. Андреевски, не гледајќи во смртта на бабарот можност за воскресение, ја видоизменува петтата слика и затоа се добива впечаток дека во оваа поема таа е потисната, па дури и изоставена.
ШЕСТА СЛИКА – ПОГЛЕД ВО ИДНИНАТА: За обновувањето на животот отсекогаш се сметала неопходна помошта на божествата и на митските предци. За да ги смилостиват, луѓето им принесувале жртва, со што оваа слика кореспондира со претходната. Но како составен дел на обредот на жртвувањето кај Словените по правило се јавувало гатањето во чии рамки се случува претскажувањето на иднината. Гатањето кај Андреевски е составен дел од говорот и на горноселските бабари и на долниот бабар, но посебно се издвојува, како што вели самиот поет, „гараметното и по малку сетното гатање“ во четвртата песна. Всушност со ова гатање се претскажува и кобниот крај на бабарот.
СЕДМА СЛИКА – РИТУАЛНА БОРБА: Во рамките на седмата слика, ние всушност се задржуваме на крвавата борба меѓу две бабарски групи (како една од трите вида ритуална борба) чија последица е вистинската смрт. Првата ја опфаќа борбата на бабарите со нечистите и зли сили. Втората се однесува на борбата меѓу двајцата бабари која завршува со смртта и повторното раѓање на едниот од нив. И третата е крвавата борба на двете бабарски групи. Оваа борба, според етнографските извори, била само условна т.е. се случувала само тогаш кога две групи бабари случајно ќе се сретнат. Нивната средба не била задолжителен дел на обредот. Напротив, тие се обидувале, секогаш кога можеле да ја избегнат несаканата средба. Но доколку доаѓало до средба, бабарскиот закон не дозволувал мирно разминување. Ритуалната борба меѓу двете групи особено ја потенцира и Андреевски.
ОСМА СЛИКА – СМРТ И ВОСКРЕСУВАЊЕ: Оваа последна слика колку што кореспондира со претходната, толку е во постојан дијалог и со петтата слика која се однесува на принесувањето жртва. Приказната за смртта и воскреснувањето зазема централно место и во бабарскиот ритуал. Во слоештичкиот пример, по смртта на долниот бабар, горниот ги раздава деловите на неговото тело, нудејќи им на луѓето најразлични предмети потребни за извршување на земјоделските и домашните работи. Ова раздавање е симболично. Тоа значи дека во него нема крв, но тоа по својата структура воопшто не отстапува од опишаниот модел за распарчувањето на божеството – крал, за кој Џејмс Џорџ Фрејзер наведува цела серија примери, меѓу кои митот за Дионис се доживува само како една варијанта. Поради изместувањето на петтата слика, во поемата „Смртта на бабарот“ на Андреевски изостанува и оваа – последната.
Така, крајниот впечаток во читањето на поемата „Смртта на бабарот“ е дека таа е транспонирана драма во шест слики, чија бројка е во тесна врска со самата организација на стиховите – шест пеења т.е. шест песни.
Ритуалните поворки под маски ги возбудувале народите од речиси сите простори и во сите времиња. Таа возбуда најверојатно првпат се почувствувала кога човекот го започнал својот дијалог со Космосот и во тие рамки се случило и спознанието за историјата на раѓањето и смртта и за нивното вечно кружење. Таа возбуда првпат ја доживеал и Петре М. Андреевски кога уште како дете ги гледал бабарските поворки, за потоа да ја пренесе и во својата поема „Смртта на бабарот“.
Весна Мојсова-Чепишевска
